- 1 Note of the Editorial Board: due to a technical problem the author of this article has been initial (...)
- 2 Makale büyük ölçüde ‘The Politics of Squatter (Gecekondu) Studies in Turkey: The Changing Represent (...)
1Gecekondu kavramı 1950’lerden itibaren ivme kazanan köylerden büyük kentlere göç ile birlikte ortaya çıkmıştır1. Gecekondular ilk önceleri kentlerin iş merkezlerine yakın ve çoğunlukla dere yatağı, dik yamaç gibi coğrafi olarak dezavantajlı arazilerde derme çatma barakalar olarak yapılmışlar, ve zamanla kentlerin çeperlerini saran ve sürekli genişleyen halkalar halindeki düşük yoğunluklu, ve alt yapı ve servisler açısından yetersiz mahallelere dönüşmüşlerdir. ‘Gecekondulu’ bu konut çevresinin insanıdır. Bu makale gecekondularda yapılan araştırmalar üzerinden ‘gecekondulu’ kurgusuna bakmakta, bu kurguları dönemleştirerek sunmaktadır2. Gecekondulu kurguları başlıca dört dönem içinde toplanmaktadır: 1950 ve 60’lı yıllarda ‘Köylü Gecekondulu’, 1970’li yıllarda ‘Sömürülen/Dezavantajlı Gecekondulu’, ve 1980’li ve 90’lı yıllarda genelde ‘Çoğul Olarak Gecekondulu’, ve özelde ‘Haksız Kazanç Sahibi Gecekondulu’ya karşı ‘Kent Yoksulu Gecekondulu’, ve 1990 sonlarından bugüne ‘Sakıncalı Gecekondulu Olarak Varoşlu’ya karşı ‘Özne Olarak Gecekondulu’. Bunu yaparken gecekondu araştırmalarının incelenmesinden elde edilen bilgiler, her dönemin ekonomik, siyasal ve toplumsal koşullarına ilişkin bilgilerle desteklenmektedir.
21950’li yıllar Türkiye’nin çok partili yaşama geçiş yıllarıdır. Özellikle kırsal kesimden aldığı oy ve destek ile tek parti iktidarını sarsmış ve iktidara gelmiş olan Demokrat Parti, yine aynı yıllarda yaşanan kitlesel köyden kente göç olgusuna popülist bir yaklaşım sergilemiş, gecekondu yapımına karşı sert ve kesin bir duruş almaktan kaçınmıştır. İktidarın bu esnek tavrı gecekondu yapımını yaygınlaştırmıştır. Demokrat Parti’nin demokratik söylemi ve Amerika destekli liberal politikaları 1950 sonlarında iflas etmiş, ve toplumun büyük bir kesiminde hoşnutsuzluğa ve örgütlü protestolara yol açmıştır. Bu durum 27 Mayıs 1960 darbesi ile sonuçlanmıştır. 1960’lı yıllarda ise devlet ithal ikameci planlı kalkınma modelini benimsemiş, ve bu modelde gecekondu halkı ucuz iş gücü kaynağı ve tüketici olarak önemli bir rol üstlenmiştir (Şenyapılı 1982). Bu da yine devletin gecekondu oluşumuna karşı kesin bir duruş almasını engellemiştir. Gecekonduların varlığının devlet tarafından kabul edildiği ilk gecekondu yasası bu dönemde (n°755, 1966) çıkarılmıştır.
3Bu gelişmeler çerçevesinde 1950 ve 60’lı yıllarda yapılan akademik çalışmalarda gecekondu olgusuna yaklaşıma bakıldığında ortaya çıkan durum aşağıda özetlenmektedir. Dünyada ve Türkiye’de akademik çevrelerde Modernleşme Kuramının hakim olduğu bu yıllarda sosyal bilimciler gecekonduyu geleneksel toplumdan modern topluma geçiş sürecinde ortaya çıkan, ve zaman içerisinde toplumun gelişmesi ve köyden kente göçenin kentlileşmesi sonucunda eriyecek olan geçici bir olgu olarak görmektedir. Evrimci Modernleşme Kuramının öngörüsüne paralel olarak bu dönemde gecekondulu henüz köylü kültüründen ve ilişkilerinden kurtulamamış, kentli-modern değer ve yaşam tarzını benimseyememiş, ne köylü ne de kentli olan bir kişi olarak görülmektedir. Üniversitede okurken (1955-56 ders yılı) içlerinden birinde kiracı olarak oturduğu Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakülteleri arasındaki 158 gecekondu üzerinde ilk gecekondu araştırmalarından birisi olan monografik incelemesini yapan Öğretmen İbrahim Yasa, 1963-1965 yılları arasında Ankara’daki gecekondular üzerinde yaptığı araştırmasına dayanarak şöyle yazmaktadır:
4‘Gecekondu ailesi, toplumsal değer ve alışkanlıkları bakımından bir ucu köyde, öbür ucu kentte iki aile tipi arasında bir geçiş durumu gösterir. Bu kurumun yapısında ve görevlerinde, köy ailesi özellikleri ile kent ailesi özelliklerinin bir arada bulunması, onu kendine özgü bir tür yapmıştır’ (Yasa 1970: 10). Gecekondu insanı, köydeki tarlasının küçük bir örneğini evinin önünde yapmaya, sebze, tavuk, ağaç yetiştirmeye çalışırken, bir yandan da kendisini kentin fabrikasında işçi olarak görmeyi umut eder (Yasa 1970: 15). Genel olarak ‘Gecekondu Ailesi’ denilince, Türkiye’nin belirli bir döneminin toplumsal yapı koşullarında ortaya çıkmış ve yine bir süre sonra ortadan kalkması beklenilen kendine özgü nitelikleri olan, uzun bir toplumsal tarih gözönüne alınınca, yaşamı kısa sürecek ‘mutsuz’ bir aileyi ansıtmaktadır (Yasa 1970: 17).
5‘Gecekondulu’ farklı ve birbiriyle çelişkili kültürel öğeleri içinde barındırmaktadır: ‘Karma özellikler taşıyan çelişik davranışlı, türü kendisine özgü, bir birincil topluluktur’ (Yasa 1973: 24). Yasa 1973 tarihli makalesinde gecekondu ailelerinin kentteki maddi kültür öğelerini kolaylıkla benimsemelerine karşın, değerlerinde aynı hızla değişimin gerçekleşmemesinden yakınmaktadır: ‘…birtakım manevi değerler görevlerini tamamladıkları halde, taşıllaşmış kalıntılar halinde hala yaşamaktadır. Bunları söküp atmak, herhangi maddi bir kültür öğesini söküp atmaktan çok daha zordur’ (Yasa 1973: 45). Gecekondu ailesi köyle kentin arasına sıkışmıştır; ya kentli olup kurtulacak, ya da köylü kalarak mutsuzluk yaşayacaktır: ‘Gecekondu ailesi ’araf’da bekleyen bir ailedir’ (Yasa 1973: 46). Ama yine de eninde sonunda kentli olacağı beklenmektedir.
6Bu çerçeve içinde gecekondu halkı homojen bir grup olarak görülmekte, bu grubu kentteki diğer insanlardan ayrıştıran temel farklılık köylü özellikleri taşıması olarak sunulmaktadır. Böylece gecekondulu, ‘kentli’ ailelerden farklı ‘Öteki’ olarak kurgulanmaktadır (Tok 1999: 44). Gecekondu ailesi, ‘kentli/burjuva’ aileleriyle sürekli olarak karşılaştırılmakta (örneğin, aile yapısı, çocuk sayısı, yemek adetleri, nerede ve nasıl yemek yedikleri, sağlık ve hijyen alışkanlıkları), ve böylece ne kadar kentle bütünleşebildikleri anlaşılmaya çalışılmaktadır. Bu dönemlerde yaygın olarak uygulanan anket çalışmalarında sürekli sorulan sorular arasında gecekondu halkının sinema, tiyatro ve konsere gitme, ve gazete okuma alışkanlıklarını araştıran sorular da bulunmaktadır. Böylece gecekondulunun karşısına sinemaya, tiyatroya giden, konserleri izleyen, gazete okuyan bir kentli kurgusu çıkarılmaktadır. Buna karşılık gecekondulu ‘Öteki’nin ‘köylü zevkleri’nden bahsedilmektedir. Örneğin, gecekonduda yaşayan kadınların giyim-kuşamları şöyle anlatılmaktadır:
7Gecekondu kadınları arasında, köy motifi çorap ve giysi kullananlara rastlanır; entari üstüne hırka giymiş olanlar, başı eşarplı dolaşanlar sık sık görülür. Giysilerde egemen renk kırmızıdır. Daha çok göz alıcı ve parlak kumaşlar üstün tutulur. Bu durum köy geleneğine uygundur. Ancak gecekondu kadınlarının giyinişlerindeki değişmeler gözardı edilmemektedir:
8- Bluz, naylon giyisiler, topuklu ayakkabı gibi kıyafetleri gecekonduya sokan bunlardır (‘kentli ailelerin yanında çalışan kadınlar’). Kent burjuva ailelerinin kullanılmış eşyalarını evlerine aktaran bu kadınlar, bir bakıma eski giysicileri andırırlar. Bunların kimileri ile kızları, özenti olarak, kent kadınlarının giyinişini taklit etmektedirler (Tok 1999: 11).
9- Köylü zevklerine sahip köy-kent göçmeninin kenti köyleştirdiğinden yakınılmaktadır:
10Köyden gelmiş grupların, şehirleşinceye kadar yaşamış oldukları bu hayat tarzı ve köyden getirmiş oldukları düşünce tarzı, bilhassa büyük akınların olması halinde, şehirleri kısmen olsun köyleştirir; Ankara’nın bir zamanlar en iyi mağazalarının bulunduğu Anafartalar caddesi, günümüzde köylü zevklerin hakim olduğu bir yer haline gelmiştir... Demek ki, gecekondulu toplum şehirleşirken, bir taraftan da şehri köyleştiren bir vetire ortaya çıkmaktadır (Yörükhan 1968: 11).
11Bu alıntıdan da görüldüğü gibi, gecekondulu sadece kentliden farklı olarak kurgulanmamakta, ‘köylü zevkleri’ ve yaşam tarzından dolayı hiyerarşik olarak aşağıda görülmektedir. Geleneksel köylü toplumundan modern kentli topluma doğru tek yönde gelişme modeli içinde gecekondulu, kentte köylü ‘Öteki’ olarak, ‘eksik Öteki’ ‘yanlış Öteki’ ‘geri kalmış Öteki’ olmaya mahkumdur.
121970’lere gelindiğinde, sosyal bilimlerde paradigma değişmesi yaşanmış, toplumsal olayları açıklamada evrimci modernleşme kuramının yerine ekonomi-politik ağırlıklı kuramlar hakimiyet kazanmıştır. Bu dönemde özellikle Latin Amerikalı akademisyenler tarafından geliştirilen Bağımlılık Kuramı etkili olmuştur. Bunun sonucunda gecekondu, gelenekselden moderne geçiş süreci içinde yaşanan geçici bir olgu yerine, kapitalist sistemdeki çeper ülkelerin yaşadıkları kentleşme olgusunun kalıcı bir ürünü olarak görülmeye başlanmıştır. Kıray (1970) bunu hızlı köyden kopmaya karşın yavaş işçileşme olarak tanımlamıştır. Batı dünyasının 19. yüzyılda yaşadığı kentleşme deneyiminin ‘çeper ülkeler’ için model olarak alınması eleştirilmiştir. Örneğin Kongar bu konuda şöyle demektedir:
13‘Çarpık kentleşme’, ‘bozuk kentleşme’, ‘yalancı kentleşme’ gibi terimler birer değer yargısı belirtmekten ileri gidemezler. Eğer bir kentin nüfusunun yarıdan fazlası ya da yarıya yakın kısmı belli tipte bir çevrede (gecekonduda) yaşıyorsa, bu ancak kentsel tabakalaşma bakımından bir anlam ifade eder (Kongar 1973: 80). Şenyapılı da, gecekonduya ilişkin olarak, ‘Tek boyutta incelendiğinde varolan ve sistemin o boyutunda “bozulma” olarak nitelendirilen özelliklerin, kökende, yeni bir gelişme modelinin özellikleri olduğunu’ belirtmektedir (Şenyapılı 1978: 2).
14Buna bağlı olarak ‘gecekondulu’ kurgulamasında da farklılıklar olmuş, gecekondulu, sorunların kaynağı yerine şartların mağduru olarak görülmeye, ‘Sömürülen/Dezavantajlı Öteki’ olarak kurgulanmaya başlanmıştır. Gecekondulu artık, kapitalist sistemin getirdiği dengesiz gelişmenin ve çarpıklıkların sonucunda oluşan konumundan dolayı kentle bütünleşemeyen, kentin hizmet ve olanaklarından yararlanamayan kişidir. Gecekondulunun kentle bütünleşme arzusunda olduğu, ama yapısal şartların ve devlet politikalarının, ya da devletin bu konuda yeterli politikalar üretememesinin, buna olanak vermediği söylenmektedir. Bu görüşleri destekleyen Eke’ye göre;
‘(Göçmenlerin) kente katılımının artması kolay değildir, ve bu onların suçu değildir. Sorun göçmenlere yardımcı olacak politikaların üretilmemesinden kaynaklanmaktadır ... Göçmen fırsatı yakaladığında kentsel işlevlere katılmakta, erişebildiği ölçüde eğitim ve sağlık hizmetlerini kullanmaktadır. Eğer kullanmazsa, bu onun “yoksulluk kültürü”nden değil, kötü formüle edilen politikalardan dolayıdır’ (Eke 1981: 67).
15Şenyapılı ise, gecekondu nüfusunun, gecekonduların ilk ortaya çıktıkları zaman gözlenen marjinal konumunun zamanla değiştiğini, hem üretim hem de tüketim alanlarındaki katılımları ile gecekonduluların ekonomik olarak toplumla bütünleştiklerini, ancak kentli kesim tarafından sosyo-kültürel boyutta kabul görmediklerini ifade etmektedir. Ayrıca, yazar gecekondu halkının kentle ekonomik bütünleşmesinin, sunduğu ucuz ve örgütsüz iş gücü ile, ve kentli kesimden dışlanmasını telafi etmek için satın almaya yöneldiği tüketim malları yoluyla olduğuna dikkati çekmektedir (Şenyapılı 1982). Gecekonduda yaşayan insanların ezilmeleri, ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmelerinden dolayı yakınmaları gündeme getirilmiştir. Kongar, Altındağ’da yaptığı araştırmasına bağlı olarak, bölgede oturanların çocuk bahçesi, sağlık ocağı gibi birçok hizmetlere sahip olmayı arzuladıklarını, ‘ikinci sınıf vatandaş muamelesi’ görmek istemediklerini söylemektedir (Kongar 1973).
16Her iki dönemde de ortak nokta, gecekondu olgusunun kentle bütünleşememe sorunsalı olarak tanımlanmasıdır. Bunu engelleyen ya gecekondulunun kentte yeniden ürettiği geleneksel kültürüdür (1950 ve 60’lar), ya da kapitalist ilişkilerin getirdiği eşitsiz, sömürüye dayalı ekonomik yapıdır (1970’ler). Yine her iki dönemde de gecekondulu homojen bir sosyal grup olarak görülmüş, köyden kente göç eden olarak kurgulanmıştır.
171970’ler iktisadi ve siyasal sorunların yaşandığı bir dönem olmuş, toplum sağ (ülkücü) ve sol (devrimci) olarak kutuplaşmış, ve dönemin sonlarına doğru giderek artan silahlı çatışmalar yaşanmıştır. Toplumun genelindeki bu kutuplaşma ve çatışma atmosferi gecekondu mahallelerine güçlü bir şekilde yansımış, solcu ve sağcı gruplar gecekondu mahallelerinde hakimiyet kurmak için birbirlerine karşı şiddet kullanmışlardır. Bu ortam içinde ‘kurtarılmış bölge/mahalle’ler ortaya çıkmış, gecekondu halkı sağ-sol olarak ayrışmıştır.
181970’lerin sonlarında gecekondu mahallelerinde yaşanan bu ‘kurtarılmış bölge’ deneyimi ve sağ-sol (ülkücü-devrimci) çatışması, gecekondu halkının köy kültürünün birleştirdiği homojen bir bütün olmadığını, içinde birbiriyle çatışan farklı kültürler ve siyasi görüşler barındırdığını göstermiştir. 1950’lerde Demokrat Parti ve 1960’larda Adalet Partisi iktidarları sırasında ülkeye hakim olan iktisadi kalkınmaya olan inanç, gecekondu halkının muhafazakar iktidar partilerini desteklemesi sonucunu doğurmuş, ve bu durum toplumla bütünleşme eğilimlerinin belirtisi olarak görülmüştür. Ancak 1970’lerde dünyada yaşanan ekonomik bunalım, ve ülkenin bu dönemdeki ekonomik krizlerle sallanan çalkantılı siyasi ortamı içinde solun giderek güçlenmesi ve sol söylemin Ecevit’in kişiliğinde geniş taban bulması sonucunda gecekondu oyları statükocu merkez sağ partilerden eşitlik ve emek yönünde değişim talebinde bulunan sosyal demokrat ve sol partilere kaymış, ve böylece özellikle gecekondu gençliği “devrimci”lerin umut kaynağı olmuştur. Artık dönemin konjönktürü içinde gecekondulu varolan düzenle bütünleşmek yerine, varolanı kendi çıkarları doğrultusunda değiştirmek istemektedir. Böylece gecekondulu, toplumsal kurgulama içinde ‘Sakıncalı Öteki’ne dönüşmeye başlamıştır.
19Ayrıca Alevi halka karşı şiddetin yaşandığı Maraş (1979) ve Çorum (1980) olayları da gecekondu halkının köylü geçmişleri paydasında birleşen homojen bir topluluk olmadığına, içlerinde Alevi-Sünni bağlamında farklılıkların bulunduğuna, ve bu farklılıkların çekilebildiği tehlikeli noktaya, varabildiği şiddete dikkati çekmeleri açısından önemlidir.
20Gecekondulunun homojen bir topluluk olarak kurgulanması, yerini 1980 ve 1990’larda topluluk içindeki etnik, mezhepsel ve cinsiyete dayalı farklılaşmaya bırakmıştır. Bu durum Batı dünyasında hakim olmaya başlayan, ve kimlik ve farklılıkların vurgulandığı post-modern söyleme denk düşmüştür. Ayrıca kentte büyüyen ikinci ve üçüncü kuşakların ortaya çıkması gecekondu halkının kendi içindeki farklılığa da dikkat çekmiştir.
211980’lerden itibaren oluşan feminist harekete paralel olarak, gecekondulu kadın araştırmalarda görünürlük kazanmıştır. 1980 öncesinin çoğunlukla hane halkı reisi ile gerçekleştirilen anket çalışmalarında erkeklerin görüşleri elde edilirken, ve dolayısıyla kadınların sesi duyulmazken, 1980 sonrasında ve özellikle 1990’larda gecekonduda yaşayan kadınları anlamak için araştırmalar yapılmıştır (örneğin Wedel 1996, 2001; Erman 1997, 1998; Bolak 1997; İlkkaracan ve İlkkaracan 1998; Baysu 2002). Böylece ‘Köylü Öteki’ kurgulamalarında sık sık kullanılan; şalvar giyen, başını tülbentle örten, kapı önünde komşularıyla oturup örgü ören gecekondulu kadın öğesi bir nesne yerine özne olarak gecekondu araştırmalarında yerini almış, ancak büyük ölçüde ‘Öteki’ olmaktan kurtulamamıştır.
22Alevi ve Kürt kimlikleri de, kimlik siyaseti (Ayata 1997) içinde ortaya çıkmaya başlamıştır. İlginç olarak, Alevi ve Sünni gecekonduluların varlığı 1960’larda yapılan saha araştırmalarında da (örneğin, Karpat 1976) görülmüştür. Aleviler ve Sünniler köyden kente göç sürecinin başından itibaren gecekondularını birbirlerinden ayrı yerlere yapma, birbirlerinin içine karışmama eğilimi içinde olmuşlardır. Ancak o yılların siyasi ve ekonomik ortamı içinde kente yerleşme ve gecekondularını kabul ettirme çabası içinde olan gecekondu halkı, mahallelerine hizmet getirmek gibi ortak çıkarlar etrafında birleşmişler, özellikle Aleviler, bu kimliklerini kamusal alana taşıyarak görünürlük kazandırmak yerine gizlemeyi yeğlemişlerdir. Bugün farklı olan, bu kimliklerin vurgulanması eğilimidir (Erder 1997). Özellikle 1990’lardan itibaren Alevi kimliği kamusal alanda görünürlük kazanmış; bu dönem Alevi örgütlenmesine tanık olmuştur. Gecekondu araştırmalarında da gecekondu mahallelerinin farklı yörelerden gelmiş, farklı kültür ve inançları beraberinde getirmiş, farklı siyasi görüşlere sahip, kendi içlerinde çekişen, çatışan gruplardan oluştukları kabul edilmeye başlanmış, Alevi Kürt/Türk, Sünni Kürt/Türk, Şafi Kürt, İslamcı/dinci kimlikler kullanılır olmuştur (örneğin, Güneş-Ayata 1990/91; Gökçe 1993; Wedel 2001). Bu kimliklerin toplumdaki kutuplaşmalara, kırılma noktalarına denk düşüyor olmaları, gecekonduluyu kolayca ‘Sakıncalı Öteki’ne dönüştürme olasılığını ortaya çıkarmaktadır. Gecekondu mahalleleri basında Sultanbeyli gibi ‘İslamcı’, ya da Küçük Armutlu gibi ‘radikal sol/terörist’ mahalleler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durum post-modern söylemin içerdiği ‘çeşitlilikten kaynaklanan olumluluk’ iddiasına uymamakta, gecekondu mahallelerini ‘Sakıncalı Ötekiler’in mahali olarak damgalamaktadır.
23Toplumun bir zamanlar yoksul ve çaresiz olarak gördüğü, ve gecekondusuna, onaylamasa ve kenti bozduğuna inansa bile, hoş görüyle yaklaştığı gecekondulu, bugün gecekondular rant mekanizması içine çekildikçe, ‘haksız kazanç’ ‘talan’ ‘yağma’ gibi sözcüklerle anılır olmuştur (örneğin, Kongar 1998; Ekinci 1993). Özellikle liberal politikaların uygulandığı Özal döneminde çıkarılan gecekondu afları ve gecekondu arazisi üzerinde dört kata kadar bina yapılmasına izin verilmesi ile birlikte gecekonduluya formel konut piyasasında rant yolu açılmış; gecekondu arazisi büyük kazanç getiren ticari meta haline gelmiştir. Bunun da ‘evvelden bir gecede gecekondularını yapıyorlardı; şimdi bir günde köşeyi dönüyorlar’ diye halkın tepkisini çektiği basında sıkça ifade edilmektedir. Bu fikre kuşkulu yaklaşan akademisyenler vardır. Örneğin Wedel, ‘gecekondu yapımında spekülasyon ve rantın bir söylem olarak ön plana çıkarılması belli toplumsal tabakaların çıkarlarını koruyan, eski “medeni” ve burjuva İstanbul’un yeniden kurulmasına ve köklü ıslah çalışmasına karşı sosyal sorunlar nedeniyle yükselen sesleri bastırmak için ortaya atılan bir bahane olabileceği kuşkusunu uyandırmaktadır’ demektedir (Wedel 2001: 68).
24Özal’ın, gecekonduları formel konut piyasası içine çekmek için yaptığı yasal değişiklikler sonucunda ortaya çıkan ‘yasal rant’ın yanında, gecekondu üzerinden enformel piyasada işleyen büyük rantlar da söz konusudur, ve olayın aktörleri olarak ‘arazi mafyası’ ‘gecekondu mafyası’ gündeme gelmektedir.
- 3 Gecekondudan apartmana taşınmış aileler üzerinde bazı araştırmalar mevcuttur. Gecekondu yerine yapt (...)
25Gecekondu çalışmalarında ‘haksız kazanç sahibi olarak gecekondulu’, yorum söz konusu olduğunda ortaya çıkmakta, araştırmaların nesnesi olarak bulunmamaktadır3. Öte yandan, resmin diğer yüzü olan gecekondu ve yoksulluk, giderek artan bir şekilde araştırmalara konu olmaktadır. Bugün, gecekondu denilince akla gelen kent yoksullarıdır. Özal döneminin liberal politikalarının sonucunda zenginle yoksulun arasındaki ekonomik eşitsizliğin derinleşmesiyle (Sönmez 1996), ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşların teşvikiyle yoksulluk çalışmaları artmıştır. Kentteki yoksulun adresi gecekondulardır ve gecekondulu artık köylü değil, kentin yoksuludur. Hemşehrileri tarafından dışlanan, enformel ilişki ağları içine girmeyi başaramayan, Doğu’dan zorunlu göçle gelip, çok kötü durumdaki konutlarda kirada oturanlar gecekondu araştırmalarında ortaya konulmuşlardır (Erder 1995). Ayrıca, gecekondu arazisinin giderek ranta açılmasıyla, kent çeperindeki arazi üzerinde artan bir rekabet ortaya çıkmış, bu durum da güçsüz kesimleri gecekondu yapma sürecinden dışlamıştır.
26Böylece bugün gecekondulu çok farklı iki kurgu ve bunların dayandığı iki farklı gerçeklikle karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde gecekondulu bir taraftan ‘köşeyi dönen’, öte taraftan ise ‘yoksulluk içine hapsolan’dır. ‘Yoksulluk kurgusu’ kendisiyle birlikte maddi yardımları getirdiği için, gecekondu halkı tarafından kapışılan bir meta olma yolundadır. Etnografik bir araştırmanın gösterdiği gibi (Erman 2003b), eskiden yoksulluk utanç verici bir durum olarak görülürken, bugün gecekondulu kadın komşusuna, ‘Ben senden daha yoksulum’, diyerek yoksulluğunu ispat etmeye çalışmakta, yoksulluk konusunda yarışmaktadır. Dolayısıyla ‘yoksulluk kurgusu’ ‘haksız kazanç’ gibi bir olumsuz etiketleme yerine, ‘üzerinden kazanç sağlanabilecek bir durum’ olarak ortaya çıkma eğilimindedir. Tabii burada yoksulluklarından, ailelerini geçindiremediklerinden dolayı büyük sıkıntı ve bunalımlar yaşayan aileleri yadsımamak gerekir.
- 4 Bu kurgulama akademik çevreden çok basın tarafından yapılmaktadır.
- 5 Örneğin, bir yüksek lisans öğrencisi varoş kavramını İstanbul’daki bir gecekondu mahallesinde çalış (...)
27Bugün gecekondu toplumda karşımıza yasa dışı bölücü siyasi örgütlerin kök saldıkları5, Cumhuriyet’in kuruluş ilkelerine, ve özellikle laikliğe aykırı yaşantı ve görüşlerin hüküm sürdüğü çevreler olarak çıkmaktadır. Ayrıca, tinerci çocuklardan, sokak çetelerine, kapkaççılara kadar her türlü şiddetin ve yasa dışılığın adresi gecekondular olmaktadır. Ve bu durumu ifade etmek için yeni bir kavram oluşturulmuş durumdadır: Varoş ve varoşlu. Varoşlu sözcüğü giderek günlük yaşamda, ve özellikle basında, yaygın olarak kullanılan bir kavram haline gelmektedir. Akademik çevrede bu kavramı kullanan (örneğin, Ayata 1996) ya da bu kavramı eleştirel olarak irdeleyen (örneğin, Etöz 2000) çalışmalar ortaya çıkmaktadır. ‘Varoş’ Macar asıllı bir sözcüktür, ve Meydan Larousse’de şehir surlarının dışındaki mahalleler, çevre mahalleler olarak tanımlanmakta, genelde şehrin dış semtleri için kullanılmaktadır. Türkiye bağlamında ise varoş sözcüğünün yaygın olarak kullanılmaya başlanması, 1 Mayıs 1996 olaylarının basında ifade edilmesi sırasında olmuş; örneğin ‘Varoşlar Kente İndi’ “Patlayan Varoşlar’ gibi başlıklar atılmış, ‘kırlardan kentlerin kenarlarına akan milyonlarca insanın, nasıl radikal dinciliğin, terörün ya da vandalizmin kucağına itildiğini görmek’ gereğinden bahsedilmiştir (Bila 1996). Dolayısıyla varoş ile şiddet arasında bir bağ, sözcüğün ilk kullanımından itibaren kurulagelmiştir. Gecekondu kavramının, gecekonduların zaman içinde uğradıkları değişimlerden/dönüşümlerden dolayı geçerliliği kaybettiği, içinin boşaldığı ve yerini alacak yeni kavramlara ihtiyaç duyulduğu günümüzde, varoş sözcüğü giderek artan bir biçimde gecekondu yerine kullanılmaya başlanmıştır. Varoşun şiddetin kol gezdiği, yasa dışı faaliyetlerin hakim olduğu, toplumla bütünleşmek yerine topluma ve sisteme karşı bir duruşun üretildiği yerler olarak kurgulanması söz konusudur (Etöz 2000). Bu kurgulama içinde varoşlu, kent ve kentli için sürekli bir tehlike kaynağıdır; topluma ve Cumhuriyet’in varlığına bir tehdittir; Cumhuriyet’in üzerinde kurulduğu ana ilkeleri yok etmeye, düzeni yıkmaya çalışan bir düşmandır; kenti kuşatarak teslim almaktadır. ‘Arazi yağması ve imar afları, salt kentleri değil, ‘laiklik ve demokrasi’yi de tehdit’ etmektedir (Ekinci 1993).
28Ayrıca varoşlu ‘tüketim estetiğinden yoksun’, kentin nimetlerinden yararlanan ama kentin kültürünü yakalayamamış kişiler olarak da ortaya çıkmaktadır (Etöz 2000). Varoş kavramı, göç sonucunda kentlerde oluşan kültüre yerleşik kentlinin tepkisini içinde taşımaktadır. ‘Kent seçkinleri’, ‘yoz’ ‘dejenere’ olarak tanımladıkları ‘varoş kültürü’nü beğenmemekte, 1980 sonrasında içlerinden kısa zamanda servet sahibi olmuş yeni zenginler çıkaran köy kökenli göçmenleri kültürsüzlükleri ile kent yaşantısını bozmakla suçlamaktadırlar. Kısacası, ‘varoşlu’ şemsiyesi altında şiddet ve toplumsal düzensizlik, İslamcı köktencilik ve yasa dışı bölücü sol olarak sisteme karşı siyasal tehdit, ve kültürel olarak yetersiz olma durumu biraraya getirilmektedir.
29Varoşlu kurgulamasıyla gecekondulara yapılan olumsuz etiketleme eğilimi, 1980 sonrası Türkiye’sinde yaşanan makro değişikliklerle ilişkilendirilebilinir. Bu dönemdeki iktisadi politikalardaki değişiklikler (ihracata yönelik modelin benimsenmesi, neo-liberal politikalar sonucunda özelleştirme ve serbest piyasa ekonomisine ağırlık verilmesi) toplumun ekonomik ve toplumsal yapısını etkilemiştir. Bir tarafta küresel kapitalizm ile bütünleşme süreci içinde zenginleşen bir grup oluşurken, öbür tarafta güvenceli istihdam olanaklarının azalması, gelirlerin düşmesi, sosyal hizmetlerdeki harcamaların kısılması sonucunda giderek yoksullaşan bir grup ortaya çıkmıştır. Savaş sonrası ekonomik kalkınma döneminin sona ermesiyle birlikte toplumun tüm kesimleriyle ilerlemesi söylemi geride kalmıştır. Bugün, Batı ülkeleri başta olmak üzere, kapitalist dünyada zengin ile yoksul arasındaki uçurum artmakta; toplumun avantajlı kesimi korunaklı, dışa kapalı, ve yüksek teknoloji ve özel güvenlik görevlileriyle korunan konut çevreleri, özel hastaneleri, özel okulları, özel sağlık ve yaşam sigortaları ile kendi yaşam mekan ve kurumlarını oluşturmakta, yoksullarla olan ilişkilerini en aza indirgemektedir. Varoştan yayılan şiddet ve kişi güvenliğine olan tehdit söylemi, bu yöndeki gelişmeleri desteklemektedir. 1950’lerin kentle bütünleşemediği, köylü değerleri ve yaşam biçimini koruduğu için ‘kentli’ tarafından toplumun modernleşmesi önünde bir engel olarak görülen gecekondu halkı, bugün ‘varoşlu’ adı altında ‘Sakıncalı Öteki’ olarak tanımlanmakta, ve ‘kentliler’ tarafından giderek kendi dışlarına itilmektedir.
30Ayrıca, bu gelişmelere paralel olarak, uzun yıllar kapitalistleşme süreci dışında bırakılan gecekondu arazisi (kentlerin çeperlerindeki araziler) artık sistemin içine çekilmek istenmektedir. Özal hükümeti, çıkardığı gecekondu ve toplu konut yasaları ile bunun önünü açmıştır. Özel sektör de kent çeperindeki araziye gözünü dikmiş bulunmaktadır. Dolayısıyla gecekonduların ortadan kaldırılması gereğini meşrulaştıracak bir söyleme ihtiyaç vardır. Varoş kavramı da böyle bir söyleme olan ihtiyaca denk düşmektedir. Tehdit ve tehlike üzerine kurulan bu varoş söyleminin abartılı yönüne karşın, bir gerçek tarafı da vardır. Kent çeperindeki arazi üzerinde yaşanan çekişme ve rekabet, artan işsizlik, siyasallaşan etnik ve mezhepsel kimlikler, devletin yanlı tutumu, devlet kurum ve hizmetlerinin belli mahallelerde mevcut olmaması, ‘çeper mahalleleri’ kendi içlerinde birbirine düşürmektedir. 2002 yılında İstanbul’daki Esenler-Karabayır mahallesinde mahalledeki Siirtliler ile Romanlar arasında yaşanan şiddet olayları buna bir örnektir (Erman 2003a; Erman ve Eken 2004). Ancak, daha önce de vurgulandığı gibi, tüm gecekondu mahallelerinin şiddet ve tehlike barındıran mahalleler olarak gösterilmesi, ve bunun sorgulanmadan kabullenilmesi büyük bir hatadır, ve ‘kendi gerçeğini yaratan kehanet’ gibi, gecekondu halkı bu şekilde etiketlendikçe, ve ‘kentli’ kendini korumak için oluşturduğu korunaklı çevresi içine çekildikçe, devlet varlığını bu mahallelerinde sadece baskı aracı olarak gösterdikçe, bu kurgu gerçeğini üretebilecektir.
- 6 ‘Şemsiye’ sözcüğü yağmura karşı korumayı içerdiği için olumlu bir işlevi akla getirmektedir. Ancak (...)
31Gecekondu mahallelerinin zaman içinde birbirlerinden farklılaştıkları, kimisinin apartmanlara dönüşerek kentin formel konut piyasası içine katıldığı, kimisinin tipik gecekondu mahallesi özelliklerini koruyarak varlığını sürdürdüğü, kimisinin ise eskiyerek, bozularak en yoksulun sığınma mekanları haline geldiği gözlemlenmektedir. Buna paralel olarak, kimi gecekondulu apartman ya da bir/bir kaç gecekondu sahibi olurken, kimisi ise gecekonduda kirada oturmaktadır. Ayrıca gecekondu halkı kendi içinde hiyerarşik olarak bölünebilmekte, böylece kentli için ‘Öteki’ olan gecekondulu kendi ‘Öteki’sini üretebilmektedir (‘the Other of the Other’) (Erman ve Eken 2004). Bu farklılıkların yok sayılarak gecekonduların ve gecekondu halkının homojen bir grupmuş gibi ‘varoş’ ve ‘varoşlu’ şemsiyesi6 altında biraraya getirilme eğiliminin toplumda oluşmuş olması anlamlıdır, ve yukarıda bahsedilen 1980 sonrası Türkiye’sindeki makro değişiklikler bu duruma ışık tutması açısından yararlıdır. Bu çerçevede akademik çevre genelde varoş kavramına ihtiyatlı yaklaşmaktadır.
32Varoş kavramının bir etiketleme olarak toplumda yaygınlaşmasının getirdiği olumsuzluk yanında, akademik çevrelerde birtakım olumlu gelişmelere tanık olunmaktadır. Yapısalcı kuramlar (1950 ve 60’larda modernleşme kuramı, ve 1970’lerde ekonomi-politik kuramlar) çerçevesinde yürütülen kantitatif anket çalışmalarının yanında, gecekondu insanını ‘özne’ olarak anlamayı hedefleyen kalitatif çalışmaların giderek ağırlık kazandığı görülmektedir. Gecekonduda yaşayan insanların yaşamlarını onların bakış açılarından anlamayı amaçlayan araştırmaların ve gecekondu mahallelerini derinlemesine inceleyen çalışmaların sayısı artmaktadır (örneğin, Wedel 2001; Işık ve Pınarcıoğlu 2001; Erman 2002, 2003c; White 2002; Bozkulak 2003); ve kadınlar ve Aleviler gibi baskın söylem içinde dezavantajlı konumdaki gruplar araştırmaların öznesi olarak bulunmaktadır (örneğin Wedel 1996; Erman 2003d). Bu etnografik araştırmaların ‘varoş’ şemsiyesi altında toplanan olumsuz kurguyu ne kadar yıkabileceği, ne kadar yeni açılımlar getireceği zaman içinde görülecektir. Ayrıca, gecekondu nüfusu gibi akademik çevre de zaman içinde çeşitlenmekte, bir zamanlar gecekonduda yaşamış, ya da ailesi köyden göçetmiş akademisyenler ortaya çıkabilmektedir. Onların yapacağı araştırmalar yeni bakış açıları getirme potansiyelinden dolayı önemlidir.
331950’lerde kitlesel olarak kent mekanında ortaya çıktığından beri gecekondu olgusu toplumun ve sosyal bilimlerin gündeminde yer almış, ve bu olgunun aktörü olarak gecekondulu, toplum ve akademik ortamdaki hakim söylem ve yaklaşımların etkisiyle farklılaşan tanımlarla varlığını günümüze kadar sürdürmüştür. Dünya ve Türkiye’de ortaya çıkan paradigma ve gelişmelerden etkilenen araştırmacıların gecekondu insanına yaklaşımları zaman içinde farklılıklar göstermiş; bu etkiler altında kendi görüşlerini oluşturarak gecekondu olgusuna ve insanına ilişkin bir duruş geliştirmişlerdir. Ve bu farklı yaklaşımlar/duruşlar içinde gecekondulu hep ‘Öteki’ olarak kurgulanmıştır. Ya kültürel olarak eksiktir, ya ekonomik olarak dezavantajlıdır; ya yoksuldur ve yardıma muhtaçtır, ya da haksız yere zengin olandır. Ama hep ‘Öteki’ olarak kalmaktadır. Derinlemesine araştırmalarda ‘özne’ olarak görülen gecekondu insanlarının bu ‘Ötekileştirme’ durumunu ne derece ortadan kaldıracağı zamanla anlaşılacak önemli bir sorudur.
34Günümüzde ‘varoşlu’ kavramı ‘gecekondulu’nun yerine geçmeye başlamıştır. Varoşun ‘şiddet’ ‘anarşi’ ‘sistem karşıtlığı’ ‘toplumsal tehdit’ çerçevesinde kurgulanması eğilimi, ‘mazbut ama kültürsüz köylü’ olarak kurgulanan, ve yukarıdan bakılarak kabullenilen gecekondulu portresini ortadan kaldırmakta; yerine sıradan şiddet ile toplum için, ve siyasal şiddet ile Cumhuriyet için tehlike oluşturan, dolayısıyla birinci durumda uzak durulması, ve ikinci durumda devletin üzerine baskı, şiddet ve güçle gitmesi gereken varoşlu portresini koymaktadır. Bugün ‘gecekondu’ ve ‘gecekondulu’ kavramlarının içi, hem gecekondu olgusunun kendisinde yaşanan değişiklikler, hem de gecekondu halkı içindeki çeşitlenmeler sonucunda boşalmış durumdadır. Artık gecekondu ‘bir gecede kondurulan’ ve geçiciliği ifade eden, köyden göç edenlerin konutu değildir; kalıcıdır, dönüşmekte, apartmanlaşmaktadır. Bir zamanların ‘kendilerine ait olmayan arazi üzerine imar kurallarına uyulmadan yapılan yasal olmayan konutlar’ olarak tanımlanan gecekonduları bugün, çıkarılan İslah İmar Planları ile yasallaştırılmakta, formel konut piyasası içine çekilmektedir. Gecekondu halkı ise, ev sahibinden kiracısına, köyden göç etmiş olanından kentte büyüyenine, çeşitlilik göstermektedir. Ancak post-modern söyleme denk düşen bu çeşitliliğe kapılmamak gereklidir. Çünkü yine de ‘gecekondulu’, avantajlı kentli kesimin karşısında asimetrik bir konuma sahiptir. Akademisyenler bu durumun gösterildiği yeni kavramları üretmeyi amaçlamalıdırlar. Söz konusu insanların kendilerini nasıl tanımladıklarını anlamaya çalışmak bu yönde atılacak önemli bir adımdır. Ankara-Mamak’daki bir gecekondu mahallesinde yapılan araştırmada (Erman 2002), mahallelinin büyük çoğunluğunun kendilerini gecekondulu olarak tanımladıkları bulunmuştur. Gecekondulu olmak araştırmada en yaygın olarak sahiplenilen kimliklerden biri olarak mevcuttur. Ancak bu kimlik çoğunlukla, varolan, reddedilemiyecek, inkar edilemeyecek bir durumun pasif bir kabullenişi olarak ortaya çıkmaktadır, ve genelde istenmeyen, toplumsal ve fiziksel dezavantaj ifade eden bir durumun kabullenilişi anlamına gelmektedir. Araştırmadaki insanlar varoş kavramına yabancıdır. Öte yandan, İstanbul-Gültepe’de sürdürülmekte olan bir araştırmada (Bozkulak 2003), mahalle halkının varoşlu kavramına ‘Bizi Ötekileştirmek için böyle diyorlar’, diyerek tepki gösterdiği bulunmuştur.
- 7 Bunda kent farkı önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Sermaye birikim süreçlerinin ve kents (...)
35İlk araştırmanın gösterdiği üzere, gecekondu ve gecekondulu kavramlarının analitik olarak bir şey ifade etmemesine karşın, toplumsal olarak bir karşılığı hala vardır. Öte yandan, ikinci araştırma varoşlu kavramının da giderek gecekondu halkının yaşamı içine girdiğini göstermektedir7 Akademisyenlere düşen görev, bu toplumsal (ve mekansal) olguyu anlamlı ve aşağılayıcı kurgulamalardan uzak kavramlarla ifade etmektir.